Doğalgaz (Metan) ve Tüpgaz olarak da bilinen LPG (Bütan, Propan) gibi zehirli olmayan ama boğucu(*) ve patlayıcı olan gazlar hakkında halk yeterince (belki de hiç) bilgilendirilmediği için dün Üsküdar'da yaşandığı türden tehlikeli patlamalar ortaya çıkmaktadır. Medya dilinde 'gaz sıkışması' da denen bu tür patlamaların hem mal hem de can kayıplarına neden olduğunu zaman zaman yaşanan olaylarda görüyoruz. Hidrojen ve Karbon bileşenli gazları yakmak veya tutuşmasını başlatmak için herhangi bir tutuşturucu yeterli olsa da, tehlikeli patlamalar kibrit, çakmak veya elektriksel kıvılcım olmadan da gerçekleşebilmektedir.

Kendiliğinden tutuşma veya patlama olayları, havadaki yoğunluğuna bağlı olarak saman tozu, ahşap tozu, tahıl unu gibi küçük taneli uçucular için de geçerlidir. Ancak benzin buharı, Metan, Bütan veya Propan gazlarıyla ilgili patlamalar daha tehlikeli boyutlarda ortaya çıkmaktadır. Bu tür patlamalar yangına da yol açmakla birlikte daha çok yıkıcı olmaktadır.

Günümüz itibarıyla ülkenin birçok bölgesine çelik borular içinde taşınan ve evlerde, iş yerlerinde yaygın olarak kullanılmakta olan Doğalgaz (Metan-CH4) ve Bütan (C4H10) gazlarının kendiliğinden patlaması ile ilgili bilgilere sahip olursak eğer, olası patlamalara karşı önlem alma kültürü kazanma şansına sahip olabiliriz. Tersi durumlar işi yazgıya bırakmak olur ki, yaşanmakta olanlar tam da bu. Gündelik yaşamımızın kaçınılmaz araçları haline gelmiş olan bu tür yanıcı ve patlayıcı gazlar hakkındaki pratik bilgilere ve kullanım süreçlerinde alınması gereken önlemlere burada kısaca değineceğim.

DOĞALGAZ: Ağırlığı havanın ağırlığından fazla olduğu için yayıldığı kapalı ortamın en üst kısmında birikir. Biriken miktarı arttıkça yukarıdan aşağıya doğru ortamı işgal etmeye başlar. Tutuşma sıcaklığı 704°C olmasına karşın, kapalı alanda menfez (havalandırma deliği) bulunmadığı ve ortamda biriken gazın havaya göre oranı %4,7 ile %15 arasına ulaştığı durumlarda gaz kendiliğinden patlar. En şiddetli patlama oranı %9'dur. Doğal halinde kokusuz olan Doğalgaza bağlı yangın ve patlamalara fırsat vermemek için evlerdeki ocakların bulunduğu mutfaklarda tavana yakın yerlere zorunlu menfez uygulaması yapıldığını tüm doğalgaz kullanıcıları bilir. Bu menfezler ‘soğuk geliyor’ bahanesi veya her hangi bir nedenle asla kapatılmamalıdır. Ayrıca doğal halde iken kokusuz olan gazın sızıntı yoluyla kapalı ortamdaki miktarı  %1’i geçtiği durumlarda fark edilmesi için kokulandırılmaktadır. Sarımsak kokusunu andıran bu kimyasal madde (Tetra Hidro Teofen) gazın iletimi aşamasında eklenmektedir.

BÜTAN Gazı veya LPG (Sıvılaştırılmış Petrol Gazları) (halen evlerde ve otolarda kullanılan gazlar): Kalın ve çelik çeperli basınçlı kaplarda saklanan ve taşınan Bütan gazı havadan 2 kat kadar ağır olduğu için sızıntı hallerinde kapalı ortamların zeminlerinde birikir. Biriken gazın miktarı arttıkça aşağıdan yukarı doğru ortamı işgal etmeye başlar. Bu gazın ortamda bulunduğu oransal miktarına göre patlama aralığı %2,3 ile %9,6'dır. Tutuşma sıcaklığı ise 530°C'dir. Kapalı ortamlarda birkiken Bütangazı kapı ve pencere yoluyla kendiliğinden tahliye olmadıkları için zeminden süprülerek dışarı atılmalıdır.

NOT-1: Bu tür gazlar biriktiği ortamda patlama noktalarına henüz ulaşmadığı durumlarda yukarıda andığımız tutuşturuculardan herhangi biriyle de patlama gerçekleşebilir. Düşük yoğunluk nedeniyle bu tür patlamalar yıkıcılığı düşük olsa da büyük ölçüde yangına yol açarlar.

NOT-2: Ev veya işyerlerindeki elektrik kullanımının Kontrol’ünde kullanılan ışıklandırmalar için duvar tipi anahtarlar, diğer elektrikle çalışan cihazların anahtar, şalter veya butonları Aç/Kapa yapıldıkları durumlarda kıvılcımlar (Ark) oluştururlar. Tutuşturmaya ve patlamaya yol açan kıvılcımlar en çok anahtarların açıldığı, yani ışık yaymakta olan bir lambanın söndürüldüğü veya çalışmakta olan elektrikli bir aletin çalışması durdurulduğu durumlarda oluşur. Bu nedenle ortama yanıcı ve patlayıcı gazın veya tozların yoğun olarak birikmiş olduğu durumlarda açık olan ışıklar veya çalışmakta olan elektrikli cihazlar kesinlikle  kapatıl m a m a lı dır. İlk ve hemen yapılacak tek şey, kapı ve pencereler hızla açılarak ortamdaki gazın dışarıya tahliyesi sağlanmalıdır.

NOT-3: 26.12.2003 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanan ‘’Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik’te yer alan üç önemli önlem:

- Patlayıcı ortam oluşmasını önlemek,
- Patlayıcı ortamın tutuşmasına veya tetiklenmesine fırsat vermemek,
- Patlamanın zararlı etkilerini azaltacak önlemleri almak.

(*) Kaçak veya sızıntı yoluyla kapalı ortama dolan gazlar, ortamdaki hava yani Oksijen oranını düşüreceği için içeride bulunan canlılar için Oksijen yetersizliği oluşturur. Havadaki Oksijen oranı %21’den %17’nin altına düştüğü durumlarda ortamdaki canlılar boğulmaya başlar ve bu durum genellikle ölümle sonuçlanır.
Celal CEZİM, Elektrik Mühendisi

Yorumlar